بسمه تعالى الحمد لله رب العالمين وصلى الله على محمد وآله الطاهرين مسئله هلال از مسائل محل ابتلاء مسلمانان ومورد جدل در فقه وموضوع سئوال بر انگیز در جامعه است. واین اختلاف منحصر به پیروان مکتب اهل البیت علیهم السلام نیست بلکه در میان اهل سنّت نیز محل جدل بوده وهست چنانچه این جدال فی الجمله تاریخی واز پدیدهای دوران معاصر نیست. منشاء اختلاف فقهاء در امر هلال که بصورت طبیعی منجر به اختلاف در میان جامعه می گردد، استظهار از ادلّه شرعی است هر چند دیدگاههای فلکی وبرداشتهای جزئی از علوم کیهان شناسی ونجوم بی اثر در موضع گیری بعضی از فقیهان در تشخیص موضوع حکم ودر نتیجه بیان حکم شرعی نبوده است. در این چند سطر بطور اجمال به ریشه هایی که منجر به اختلاف فتوای می گردد اشاره می نماییم. 1- پدیده ماههای قمری وتحقق آن وارتباط با کره زمین وساکنان آن. 2- آیا ماههای قمری بر دو گونه اند؟ یک ماههای قمری تکوینی که با تولّد وخروج از محاق تحقق می یابد وبا فرو رفتن در محاق با تولد وخروج از محاق تحقق می یابد وبا فرو رفتن در محاق تا تولد جدید دیگر پایان می یابد. دوم ماههای قمری شرعی که با رؤیت شروع می شود؟ 3- چگونگی اثبات رؤیت هلال؟ 4- در مورد اثبات با شهادت، به گواهی چند نفر ثابت می شود؟ آیا تعدد لازم است؟ آیا شهادت زن در مورد هلال مورد پذیرش است؟ شیاع به دست آمده بر اثر شهادت زنان قابل اعتماد است؟ آیا عدالت شرط گواهان است یا وثاقت کافی است در تحقق شیاع ایمان و یا وثاقت افراد لازم است؟ در صورتی که شهادت براثبات معارض شهادت بر نفی باشد چگونه است؟ در صورتی که شهادت دو گواه در مقابل عده زیادی که متصدی رؤیت شده اند ولی آنان ندیده اند چگونه است؟ در صورتی که شهادت آنان با إخبار رصد خانه ها موافق باشد چگونه است؟ در صورتی که مخالف باشد چه گونه است؟ 5- آیا رؤیت در یک منطقه کفایت برای دیگر مناطق می نماید؟ در همین مورد سه نظریه است؟ الف ـ کفایت می کند نسبت به مناطقی که در شب با منطقه محل رؤیت مشترک باشد؟ ب ـ اگر در مناطق شرقی دیده شود برای غربی کافی است ولی اگر در غرب دیده شود برای شرق کافی نیست. ج ـ رؤیت در یک منطقه برای سایر مناطق کافی نیست مگر متحد الافق ویا قریب الافق باشند.( اختلاف در قریب الافق بودن شهرها ومناطق ومعیار آن) 6- آیا رؤیت با چشم مسلح کافی است؟ بعضی می گویند کافی است برخی می گویند کافی نیست. 7- آیا رؤیت بوسیله هواپیما کافی است مثلاً اگر از آسمان بوسیله هواپیما قابل رؤیت باشد ولی در زمین قابل رؤیت نباشد آیا چنین رؤیتی برای ساکنان زمین کافی است؟ مخصوصاً کسی که قائل به وحدت افق است وارتفاع خارج از مقدار افق منطقه باشد. 8- آیا به گزارشات دانشمندان نجوم ورصد خانه ها معتبر می توان اعتماد کرد یا نه؟ ـ محل خلاف است هر چند اکثر گفته اند اگر موجب اطمینان گردد می شود اعتماد نمود ولی مناقشه صغروی دارند و می گویند اطمینان آور نیست ـ 9- اثبات در نزد حاکم شرع آیا برای دیگران بعنوان حکم حاکم نافذ در حق دیگران است یا خیر؟ این مسئله مبتنی بر ثبوت چنین حقّی برای فقهاست. 10- آیا این وظیفه رهبری است ویا هر فقیه جامع الشرائط چنین حقّی را داراست. 11- کسی که محاسبات رصد خانه ها را دقیق و معتبر و قابل اطمینان می داند آیا إخبار به تولد هلال وامکان رؤیت کافی است ویا إخبار به تولد هلال وإخبار بوجود هلال قابل رؤیت لازم است؟ ویا إخبار آنان کافی نیست بلکه در صورت تحقق در خارج می توان به آن اعتماد نمود بنابراین مثلاً تا هلال تحقق نیافته است نمی توان اعتماد کرد بعد از زمان تحقق هلال قابل رؤیت حکم به ثبوت ماه قمری می گردد. 12- آیا تطویق: ـ یعنی داشتن هاله برای هلال در شب رؤیت کاشف از تحقق هلال در شب پیشین است ـ معتبر است ونکات دیگری که به جهت اختصار از نقل آنها خوداری می شود. تمامی این اختلافات عمدتاً ناشی از استظهار وبرداشت وبه اصطلاح قرائت از ادله شرعی ومستند احکام موضوع هلال است هر چند بنظر ما اثبات هلال ماه های قمری بر اساس اعتماد بر إخبار رصد خانه ها معتبر که موجب اطمینان است آز پیش می توانند زمان تولد ماه وامکان رؤیت ومکان قابل رؤیت هلال را تعیین نمایند کافی بنظر می رسد ورؤیت در یک منطقه هر چند با چشم مسلح برای همه مناطق کافی است ووپیش بینی می شود که در آینده نه چندان دور این نظریه رأی حاکم وفتوای رایج خواهد بود. در اینجا چند نکته را متذکر می شویم 1- از آنجا که مسئله اثبات هلال در ماههای قمری از موضوعات فقهی است که مبتنی بر استنباط از ادله شرعیه است ومسئله مورد اختلاف میان فقهاء است ومنشاء اختلاف استظهار از ادله شرعیه است لذا جا دارد رسانه های عمومی مقلدین مراجع عظام را در اعمال فردی به تبعیت از مرجع خود ارجاع نمایند تا وظیفه شخص را از مرجع مورد نظر شان دریافت نمایند. 2- اعلان رسمی ماههای قمری وعید از وظایف امام مسلمین است وعمل بوظایف فردی در مورد اختلاف میان فتوای رهبری وسایر مراجع نباید موجب شود که وحدت جامعه خدشه دار گردد وتلقی معارضه یا موضعگیری در مقابل مقامات رسمی وامام مسلمین گردد. 3- مسئله هلال علی رغم اینکه اتفاق نظر در آن موجب شکوه وانسجام بیشتر وهمدلی است ولی در صورت عدم اتفاق نظر هیچگونه مشکل شرعی در پی نخواهد داشت زیرا نسبت به اوّل ماه رمضان در صورت عدم اثبات مکلف معذور است ومی تواند به نیت ماه شعبان ویا به نیت قضا ما فی الذمه روزه بگیرد چنانچه می تواند روزه نباشد زیرا برای او حلول ماه رمضان ثابت نشده است واگر ثابت شد که از ماه رمضان بود هیچگونه مسئولیتی ندارد مگر قضای آن روز در صورتی که آن روز را روزه نگرفته باشد. ونسبت به آخر ماه رمضان اگر ثابت شد برای او اول ماه شوال وپایان ماه رمضان طبق وظیفه نمی تواند روزه بگیرد ولی اگر ثابت نشد موظف است روزه بگیرد هر چند در واقع روز عید باشد زیرا حرمت روزه داشتن در روز عید در صورت علم وحجت شرعی برآن است وگرنه موظف است که روزه نگه دارد وهیج گونه مسئولیتی در روزه داری او نیست واگر در میان روز برای او ثابت شد هر چند نزدیک غروب آفتاب باشد باید افطار نماید. 4- هر چند اصل مسئله راههای اثبات هلال ماه امری اجتهادی است وافراد بر حسب اجتهاد یا تقلید موظف به پیروی از آن هستند ولی چنانچه واضح است تطبیق واحراز مصداق وتشخیص با شخص مکلف می باشد لذا در مواردی که برای شخص مکلف اطمینان حاصل می شود باید بر حسب آن عمل نماید مثلاً در مورد حاکم اگر علم به اشتباه حکم وی ویا مستند حکم وی وجود داشت نمی تواند طبق آن عمل کند. بنابر این اگر در نزد مکلف حلول ماه ثابت شود باید به وظیفه خود عمل نماید هر چند در نزد حاکم ثابت نشده باشد. هر چند عمل به وظیفه فردی باید به گونه ای باشد که تلقی مخالفت ومعارضه با حاکم را نداشته باشد وموجب اخلال وخدشه به وحدت وانسجام عمومی نگردد. سید علی حسینی اشکوری